Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych- komentarz naszego naukowca
14.10.2024 r. Nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych otrzymali: Daron Acemoğlu, Simon Johnson oraz James A. Robinson. Nagroda została przyznana za „badania nad tym, jak powstają instytucje i jak wpływają na dobrobyt”.
Instytucje w ekonomii definiowane są jako „reguły gry” i dzieli się je na formalne (skodyfikowane, gwarantowane przez prawo) oraz nieformalne (nieskodyfikowane, ale przestrzegane zwyczajowo).
Acemoğlu, Johnson i Robinson wprowadzają podział na instytucje włączające i wyzyskujące. Włączające instytucje ekonomiczne umożliwiają ludności uczestniczenie w procesach ekonomicznych na równych zasadach, dzięki gwarantowaniu praw własności oraz dostarczaniu podstawowych dóbr publicznych. Z kolei wyzyskujące instytucje ekonomiczne to: brak / ograniczone przestrzeganie praw własności, brak praworządności i faworyzowanie grup interesu. Włączające instytucje polityczne charakteryzują się pluralizmem oraz umożliwieniem kontroli władzy państwowej przez społeczeństwo, a także możliwością jej pokojowej zmiany. Z kolei wyzyskujące instytucje polityczne utożsamiane są z autorytaryzmem i władzą sprawowaną bez demokratycznej kontroli.
Nobliści w swoich pracach wykazują, że państwa, które gwarantują włączające instytucje ekonomiczne (przestrzeganie praw własności, praworządność) i polityczne (demokrację) tworzą lepszą strukturę bodźców do innowacji, a w konsekwencji dla wzrostu gospodarczego i poprawy dobrobytu. Jednocześnie wskazują, że szybki wzrost gospodarczy w krajach o instytucjach wyzyskujących jest wprawdzie możliwy w krótkim okresie, jednakże jest on napędzany przez wykorzystanie aparatu przymusu lub terroru, co nie sprzyja zwiększaniu dobrobytu.
Przyznanie „ekonomicznego Nobla” ucieszyło mnie w tym roku szczególnie. W 2013 roku, rozpoczynając prace (pod kierunkiem prof. dr hab. Katarzyny Szarzec) nad rozprawą doktorską „Ekonomiczne i polityczne uwarunkowania upadłości państwa” wybrałem teoretyczny model zaproponowany przez Acemoğlu, Johnsona i Robinsona do zbadania jak instytucje wpływają na prawdopodobieństwo sukcesu (porażki) państw postkolonialnych. Wykazałem, że gwarantowanie włączających instytucji zmniejsza ryzyko wystąpienia upadłości państwa, tj. sytuacji, w której władza traci możliwość sprawowania kontroli nad swoim terytorium.
Teorie, za które Acemoğlu, Johnson i Robinson zostali w tym roku nagrodzeni, wykorzystujemy w trakcie działań popularyzatorskich (tłumaczyłem to nawet dzieciom w ramach Ekonomicznego Uniwersytetu Dziecięcego!) i zajęć dydaktycznych, na takich przedmiotach jak: „Państwo jako podmiot ekonomiczny” i „Ekonomiczna i prawna teoria własności”. Pokazujemy, że to co w dzisiejszym świecie wydaje się być naturalne i uniwersalne (jak prawa człowieka, prawa własności, możliwość demokratycznej kontroli władzy) nie wszędzie jest gwarantowane, a łamanie tych zasad przynosi fatalne skutki, zarówno w sensie społecznym, gospodarczym, jak i politycznym.
dr Bartosz Totleben